Trong một nhóm bạn bè của chúng tôi học trường Bách Khoa, khi nói về “sự cố” đăng kiểm, một người nhắn “Khóa kỹ sư ô tô năm ấy ra trường chủ yếu làm đăng kiểm, cỡ tuổi này rồi nên ông nào cũng có vị trí bên đó”. Hôm nọ gặp cậu em khóa ấy nói “anh ơi cả lớp em bị bắt rồi, may quá em không vào đăng kiểm như chúng nó”. Những năm khó khăn ấy, để vào được Bách khoa đều phải là những học sinh xuất sắc. Và để trở thành kỹ sư ô tô, đều đã trải qua những năm học vất vả, nghiêm túc.

Nếu không có cuộc khủng hoảng này, chắc chắn sẽ rất khó để thay đổi những nền tảng vốn đã tạo ra chính cuộc khủng hoảng hôm nay, cuộc khủng hoảng sẽ không chỉ làm cho xã hội nhìn nhận nghiêm khắc hơn về công việc này, mà còn làm thay đổi nguồn lực nhân sự phục vụ công việc này, mãi mãi.

---

Nguyên lý và quan điểm quản trị ấy là cơ sở để hàng loạt văn bản quy phạm của hoạt động đăng kiểm được xây dựng, đề xuất và thực thi. Các điều kiện về doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ đăng kiểm được xây dựng dựa trên nguyên tắc mơ hồ về kinh doanh, theo cách mà các doanh nghiệp chẳng thể nào hoặc rất khó làm ra lợi nhuận: quy định cả số mét vuông phải có của một dây chuyền, số lượng đăng kiểm viên, đến số phương tiện tối đa được phép đăng kiểm mỗi ngày,… cùng với giá dịch vụ kiểm định được quy định cố định, nếu tuân thủ đầy đủ các quy định, việc một doanh nghiệp kỹ thuật nào đó muốn tham gia thị trường này là hoàn toàn bất khả, và cũng không có khả năng hoàn vốn. Vô hình trung, việc gọi là “mở” như vậy chỉ là hé để các cán bộ đăng kiểm cũ có thể mở thêm, và để có thể có lợi nhuận, sẽ phải làm gì đó sai. Chưa kể, nếu không sai, thì cũng không thể có khoản lợi ích gì cho lãnh đạo cơ quan đăng kiểm, cho những người phụ trách lĩnh vực này.

Khi doanh nghiệp buộc phải gian, thì sẽ rất khó để yêu cầu những người làm việc cho họ, các đăng kiểm viên, có thể “gian một cách chừng mực”, và không thể nào quản lý được những nhân viên của mình. Có thể rất nhiều người đã không muốn làm thế, nhưng trong một guồng máy, họ không thể khác, và khi nó vỡ ra, thì đương nhiên cả hệ thống sẽ bị tổn hại, khó có thể trừ một ai.

Cùng với giá dịch vụ kiểm định được quy định cố định, nếu tuân thủ đầy đủ các quy định, việc một doanh nghiệp kỹ thuật nào đó muốn tham gia thị trường này là hoàn toàn bất khả, và cũng không có khả năng hoàn vốn.

“Tham nhũng chính sách” là một khái niệm không mới, và không chỉ tồn tại trong một mình lĩnh vực đăng kiểm, nhưng chỉ cần nhìn vào những văn bản quy phạm pháp luật do Cục Đăng kiểm Việt Nam xây dựng, đề xuất và được các cấp trên của họ ban hành, thì sẽ thấy rất ngao ngán. Cho dù đã được nói đến rất nhiều lần, phải một tháng sau khi Cục trưởng, nguyên Cục trưởng, lãnh đạo và nhân viên phòng đăng kiểm xe cơ giới bị bắt, hàng loạt trung tâm đăng kiểm bị đóng cửa vì cán bộ, nhân viên bị khởi tố, bắt giam, thì Cục Đăng kiểm mới có thể trình một Dự thảo thông tư mới, để “miễn đăng kiểm cho xe mới”. Và, dự thảo này vẫn còn được cố gắng cài cắm thêm điều kiện này điều kiện khác về xe mới, vẫn bắt người dân, doanh nghiệp phải đến gặp doanh nghiệp đăng kiểm để được miễn.

Khởi tố, bắt tạm giam Cục trưởng Cục Đăng kiểm Việt Nam

Buộc đăng kiểm xe mới không chỉ là một thứ chỉ tồn tại duy nhất tại Việt Nam, mà còn mâu thuẫn với thực tế là để một chiếc ô tô đến tay người tiêu dùng, thì đơn vị sản xuất, nhập khẩu đã phải tuân thủ đầy đủ, vượt qua nhiều thủ tục, điều kiện ngặt nghèo do chính Cục đăng kiểm quy định để đảm bảo chất lượng phương tiện. Bản dự thảo mới của Thông tư cũng để nguyên một chu kỳ đăng kiểm dị thường, khác với tất cả các quốc gia khác trên thế giới. Một chiếc xe cá nhân 20 tuổi của Việt Nam sẽ phải qua 36 lần đăng kiểm, trong khi ở Nhật, Hàn Quốc, EU hay hầu hết các quốc gia Đông Nam Á là 9 lần, ở Singapore là 15 lần. Sẽ không quá khó hiểu về những quy định ngặt nghèo này, nếu biết người hưởng lợi đầu tiên từ quy định này chính là Cục Đăng kiểm và các doanh nghiệp đăng kiểm, cả chính thức lẫn “ngoài lề”.

Đáng lẽ hoạt động kiểm định kỹ thuật an toàn sẽ là thứ mang nặng tính công nghệ, tính định lượng, các quy định tưởng như chặt chẽ về kiểm định xe cơ giới hiện nay lại chứa định rất nhiều tiêu chí định tính, khiến cho đăng kiểm viên muốn phán thế nào cũng được. Sau khi một loạt đăng kiểm viên bị bắt, đã không ít trường hợp dở khóc dở cười khi người đi đăng kiểm xe được chìa cho một tờ giấy nguệch ngoạc mấy chữ viết tay của đăng kiểm viên, về những lỗi kiểu “trời ơi” để “đuổi về”. Hầu như tuần nào cũng thấy Cục Đăng kiểm phải trả lời là đăng kiểm viên không được chối vì thế này, không được trả vì thế kia. Một hoạt động mang tính kỹ thuật, đã được vận hành lâu năm, có hệ thống, thì tất nhiên sẽ không thể nảy sinh những tình huống như vậy được.

Xung quanh việc miễn kiểm định lần đầu với ô tô mới

Một chiếc xe cá nhân 20 tuổi của Việt Nam sẽ phải qua 36 lần đăng kiểm, trong khi ở Nhật, Hàn Quốc, EU hay hầu hết các quốc gia Đông Nam Á là 9 lần, ở Singapore là 15 lần.

Điều này cũng còn có một nguyên do khác nữa, là cách hành xử, quy định theo cách nhất cử nhất động đều phải làm theo hướng dẫn, cơ quan nhà nước buộc người thực thi phải làm việc đó theo đúng cách đó để ra được kết quả đó, theo kiểu cô giáo trong vườn trẻ. Cách quản trị như vậy tất yếu sẽ dẫn đến những sai sót, tiêu cực như hiện nay khiến cả hệ thống đang và tiếp tục phải trả giá.

Cũng vì lợi ích, cho dù ngay từ đầu, Cục đăng kiểm là cơ quan được giao chức năng kiểm soát chỉ tiêu môi trường của tất cả các loại phương tiện, nhưng miếng bánh xe máy khó nhằn đã bị bỏ qua, rồi bỏ hẳn. Cho dù tại Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, xe mô tô, xe gắn máy chỉ tiêu thụ khoảng 56% lượng xăng nhưng thải ra tới 94% lượng hydrocarbure, 87% lượng cacbon monoxit, 57% lượng oxit nito trong tổng lượng phát thải của các loại xe cơ giới. Thật khó nói là cơ quan này quan tâm thật sự về môi trường, khi mà trong vài chục năm qua, không có một đề xuất nào để kiếm soát khí thải xe máy có khả năng thực thi. Đề án kiểm soát khí thải xe mô tô, xe gắn máy tham gia giao thông tại các tỉnh, thành phố theo quyết định 909/QĐ-TTg ngày 17/6/2010 của Thủ tướng đã hầu như hoàn toàn bị bỏ rơi, dù để án này do chính Cục Đăng kiểm và Bộ GTVT xây dựng, đề xuất.

---

Với những gì vừa trải qua, ngành đăng kiểm thật ra đang đứng trước một cơ hội, để thay đổi và thậm chí, để tồn tại.

Sự thay đổi trước hết sẽ phải từ nhận thức, và nhận thức đúng sẽ là cơ sở để thay đổi từ việc xây dựng lại chính các văn bản quy phạm pháp luật, hành lang pháp lý cho hệ thống kiểm định an toàn phương tiện cơ giới hoạt động hiệu quả. Hệ thống văn bản mới sẽ phải được xây dựng dựa trên nguyên tắc là trả hết dịch vụ kiểm định cho khu vực tư trong khi cơ quan nhà nước chỉ đặt ra các yêu cầu, quản lý và giám sát, thay vì nhập nhằng giữa Trung tâm đăng kiểm của Cục với Trung tâm đăng kiểm của Sở rồi lại còn Trung tâm đăng kiểm tư nhân, thì nên tách toàn bộ hoạt động dịch vụ kiểm định còn lại thành doanh nghiệp và cổ phần hoá. Cục Đăng kiểm và các cơ quan thuộc cục không thể là một bên cạnh tranh với doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kiểm định khác. Các điều kiện về doanh nghiệp hoạt động kiểm định phương tiện cũng cần phải thay đổi và phù hợp với điều kiện công nghệ cụ thể. Ví dụ, để xây dựng một dây chuyền kiểm định xe tải đến xe bus đến xe cá nhân thì mới cần một diện tích lớn, trong khi nếu các đơn vị cung cấp dịch vụ bảo dưỡng chính hãng hiện nay trong thành phố, nếu chỉ cung cấp dịch vụ bảo dưỡng, bảo trì, sửa chữa phương tiện là xe cỡ nhỏ thì đâu cần điều kiện diện tích lớn và tách riêng. Các doanh nghiệp sẽ biết và có thể tự điều chỉnh xem nên cung cấp dịch vụ cho nhóm phương tiện nào trong xã hội khi có nhu cầu, và chính quyền chắc chắn không cần phải để bàn tay vào đó.

Các quy định về đăng kiểm, trong đó các tiêu chí kỹ thuật nhất thiết phải được xác định bằng các tiêu chí định lượng được và kiểm soát được, thậm chí có thể đo kiểm bằng các phương pháp và thiết bị khác nhau, chứ không nhất thiết phải độc quyền bởi phương pháp do Cục quy định, miễn là phương pháp và thiết bị đó có khả năng đo kiểm các tiêu chí định lượng được.

Một hệ thống các tiêu chí kỹ thuật định lượng được, rõ ràng và minh bạch sẽ không đòi hỏi người vận hành, thao tác kỹ thuật thông thường phải có các điều kiện, tiêu chuẩn như một đăng kiểm viên bậc cao giám sát chất lượng chuyên sâu. Thay vào đó, các điều kiện về đăng kiểm viên như hiện nay nên được điều chỉnh, thay vì phải đòi hỏi phải là kỹ sư ô tô hay kỹ sư cơ khí mới có thể là đăng kiểm viên, các kỹ thuật viên trung cấp, cao đẳng chuyên ngành cơ khí ô tô hoàn toàn đủ khả năng thực hiện dịch vụ kiểm định , và nên để các doanh nghiệp quyết định việc đó.

Các tiêu chí rõ ràng cho doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kiểm định, kèm theo các chế tài cụ thể nếu phát hiện sai phạm, sự quản lý hiệu quả và lành mạnh, chắc chắn sẽ giúp cho thị trường cung cấp dịch vụ phát triển rất nhanh đáp ứng các yêu cầu hiện nay của xã hội.

Chu kỳ đăng kiểm - tất nhiên không thể để như hiện nay, khi quá nhiều người trong xã hội đã biết rõ các quốc gia khác thực hiện việc này thế nào. Nhưng hơn thế, phải có những giải pháp tức thời để giải toả ùn tắc và lãng phí xã hội do việc yêu cầu tuân thủ chu kỳ đăng kiểm hiện nay tạo ra. Các trung tâm đăng kiểm với năng lực khiêm tốn hiện tại nên được ưu tiên cung cấp dịch vụ đăng kiểm cho những phương tiện tiềm ẩn nguy cơ cao hơn như xe tải, xe bus, xe vận tải hành khách công cộng, taxi, xe cho thuê, kinh doanh… trong khi nên “giãn” thời hạn đăng kiểm một cách hợp lý với các phương tiện cá nhân. Ví dụ, nên gia hạn ít nhất 6 tháng với xe cá nhân từ 7 đến 15 năm, gia hạn ít nhất 12 tháng với xe dưới 7 năm. Giãn các chu kỳ đăng kiểm cho nhóm ít nguy cơ nhất đồng thời áp dụng ngay việc miễn đăng kiểm xe mới sẽ giải toả sớm được căng thẳng và ngành đăng kiểm mới có cơ hội để triển khai việc thay đổi, và cũng là giải pháp thực tế. Vì kể cả khi miễn đăng kiểm xe mới và phục hồi hoạt động một nửa các trung tâm đang đóng cửa, thì khả năng đáp ứng nhu cầu đăng kiểm cho các phương tiện đến hạn là hoàn toàn ngoài khả năng, sau một thời gian dài ùn ứ…

Khủng hoảng nào cũng có trong đó những cơ hội của nó, mong là Cục Đăng kiểm và ngành giao thông vận tải sẽ có thể sớm có những giải pháp phù hợp để vượt qua, và cũng rút ra được những bài học xương máu cho cả những lĩnh vực khác - như là việc cấp, đổi bằng lái xe, chẳng hạn.

 Tác giả: Phạm Quang Vinh – FM90 Tin tức và Giao thông Hà Nội