Sau một thời gian tạm lắng, các cuộc đụng độ quân sự trên biên giới giữa Thái Lan và Campuchia lại bùng phát dữ dội. Hai bên được cho là đã sử dụng các loại vũ khí hạng nặng, trong đó có tiêm kích F-16 và pháo phản lực phóng loạt, tập kích các mục tiêu dọc biên giới tranh chấp, khiến nhiều binh sĩ và dân thường thiệt mạng.
Xung đột vũ trang cũng khiến hơn nửa triệu người dân Thái Lan và Campuchia phải sơ tán khỏi khu vực biên giới. Căng thẳng lần này được đánh giá là đẫm máu nhất kể từ đợt xung đột hồi tháng 7, từng khiến hàng chục người chết và 300.000 người sơ tán.
Biên giới Thái Lan - Campuchia căng thẳng trở lại
Hàng loạt tiếng nổ lớn vang lên tại thị trấn Samraong của Campuchia vào sáng 10/12 khi giao tranh giữa Thái Lan và Campuchia bước sang ngày thứ ba. Tại thị trấn nằm cách biên giới Thái Lan 25 km này, các cửa hàng đều đóng cửa và đường phố vắng tanh. Ông Thann Nan, một cư dân địa phương và gia đình đang chuẩn bị sơ tán sau khi tìm được một phương án di chuyển với giá cả phải chăng. Ông Thann Nan chia sẻ: “Tôi không có xe hơi, tôi không có phương tiện để chở gia đình mình. Xe taxi thì rất đắt. Mỗi chuyến đi mất 150 USD".
Đối với những người dân sống hai bên biên giới Thái Lan - Campuchia như gia đình ông Thann Nan, ưu tiên hàng đầu hiện nay là rời khỏi thị trấn khi giao tranh ngày càng dữ dội.
Xung đột giữa Campuchia và Thái Lan đã bùng phát trở lại từ ngày 8/12, với các vụ giao tranh được báo cáo tại 5 điểm dọc biên giới. Quân đội Thái Lan cho biết, họ đã bị tấn công và cáo buộc Campuchia triển khai vũ khí hạng nặng gần các khu vực dân cư.
Trong khi đó, Bộ Quốc phòng Campuchia khẳng định, họ vẫn tuân thủ lệnh ngừng bắn bất chấp “những hành vi khiêu khích liên tiếp”.
Trong những ngày tiếp theo, giao tranh biên giới leo thang, khi cả Thái Lan lẫn Campuchia đều tuyên bố thực hiện quyền tự vệ, cáo buộc đối phương tấn công lãnh thổ. Trong đêm 10/12 và sáng 11/12, hai bên tiếp tục tập kích qua lại bằng vũ khí hạng nặng, gồm pháo phản lực BM-21, súng cối và tiêm kích F-16 gây ra nhiều thương vong. Thái Lan cáo buộc lực lượng Campuchia dùng súng cối tấn công chốt biên phòng Bueng Takwan ở tỉnh Sa Kaeo vào 21h ngày 10/12, đánh trúng thiết giáp Stryker và nhóm bộ binh gần đó, khiến một binh sĩ Thái Lan thiệt mạng và 10 người bị thương. Ngoài ra, có thêm hai binh sĩ thiệt mạng vì đạn cối từ phía Campuchia, nâng tổng số quân nhân Thái Lan thiệt mạng trong xung đột biên giới lên 9 người.
Không quân Thái Lan cũng cho biết, trong đêm 10/12, tiêm kích F-16 của họ đã ném bom một casino và một kho xăng tại khu vực Choep Koki tiếp giáp tỉnh Buri Ram, để đáp trả các đợt tập kích bằng pháo phản lực BM-21 từ Campuchia. Quân khu 2 Thái Lan tiếp tục ghi nhận giao tranh từ 4h35 sáng 11/12 dọc theo các tuyến đường chiến lược tại hai tỉnh Buri Ram và Surin. Trong khi đó, Quân khu 1 Thái Lan cáo buộc Campuchia phóng hơn 80 quả đạn pháo phản lực BM-21 vào khu vực Ta Phraya, cùng hàng chục rocket nhắm vào huyện Khok Sung, làm hư hại nhiều nhà dân và nông trại. Thái Lan đã áp lệnh giới nghiêm tại 4 huyện biên giới thuộc tỉnh Sa Kaeo từ 19h hàng ngày đến 5h hôm sau nhằm “bảo đảm trật tự công cộng, an ninh và an toàn cho người dân”.
Trong khi đó, Bộ Quốc phòng Campuchia cho biết, quân đội Thái Lan sáng sớm 11/12 đã mở đợt pháo kích vào đền Khnar thuộc tỉnh Oddar Meanchey. Pháo binh Thái Lan cũng bị cáo buộc nã đạn vào làng Prey Chan và bắn trúng một trường tiểu học ở tỉnh Banteay Meanchey. Bộ trưởng Thông tin Campuchia Neth Pheaktra cho biết, tính đến trưa 11/12, đã có 10 dân thường Campuchia thiệt mạng và 60 người bị thương, kể từ khi xung đột biên giới bùng phát trở lại vào cuối tuần qua. Theo Bộ Nội vụ Campuchia, các cuộc pháo kích và không kích của Thái Lan đã tàn phá nặng nề nhà cửa, công trình chính quyền, trụ sở doanh nghiệp, trường học, chùa chiền, trong đó một số mục tiêu nằm sâu 30 km trong lãnh thổ Campuchia.
Trong bối cảnh xung đột leo thang, một cuộc sơ tán quy mô lớn dân thường đang diễn ra ở cả hai bên biên giới. Theo ước tính sơ bộ, Thái Lan đã sơ tán tới 438.000 người từ 5 tỉnh biên giới, trong khi phía Campuchia cũng xác nhận đã có hơn 100.000 người phải di tản.
Nguồn cơn tranh chấp biên giới Thái Lan - Campuchia
Thái Lan và Campuchia đang trải qua một trong những cuộc đụng độ nghiêm trọng nhất giữa hai nước láng giềng trong hơn 10 năm trở lại đây. Tuy nhiên, trên thực tế, căng thẳng biên giới giữa hai quốc gia Đông Nam Á vẫn luôn âm ỉ, ít nhất là từ năm 1907, với tâm điểm là ngôi đền nghìn năm tuổi Preah Vihear.
Trong hơn một thế kỷ, Thái Lan và Campuchia đã tranh chấp chủ quyền tại nhiều vị trí chưa được phân định dọc theo biên giới đất liền dài 817km, khu vực được Pháp vẽ bản đồ lần đầu tiên vào năm 1907 khi Campuchia còn là thuộc địa của Pháp, còn Xiêm (tiền thân của Thái Lan ngày nay) là một quốc gia độc lập. Tấm bản đồ, mà sau này Thái Lan đã phản đối, dựa trên một thỏa thuận rằng biên giới sẽ được phân định dọc theo đường phân thủy tự nhiên giữa hai nước.
Năm 2000, hai nước đã đồng ý thành lập Ủy ban Biên giới Chung để giải quyết hòa bình các yêu sách chồng lấn, nhưng vẫn chưa đạt được nhiều tiến triển. Tâm điểm tranh chấp là ngôi đền cổ được xây dựng từ thế kỷ XI Preah Vihear, hay Khao Phra Viharn theo cách gọi của Thái Lan, khi cả hai quốc gia đều tuyên bố quyền sở hữu lịch sử.
Năm 1962, Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) ra phán quyết đền Preah Vihear thuộc về Campuchia, nhưng Thái Lan vẫn tiếp tục tuyên bố chủ quyền đối với vùng đất xung quanh ngôi đền. Căng thẳng leo thang vào năm 2008 sau khi Campuchia cố gắng đưa đền Preah Vihear vào danh sách Di sản Thế giới của UNESCO, dẫn đến các cuộc giao tranh kéo dài nhiều năm và khiến hơn 10 người thiệt mạng, bao gồm cả cuộc đấu pháo kéo dài một tuần vào năm 2011.
Hai năm sau, Campuchia tìm cách diễn giải phán quyết năm 1962 và Tòa án Công lý Quốc tế một lần nữa ra phán quyết có lợi cho Campuchia, tuyên bố vùng đất xung quanh ngôi đền cũng là một phần của Campuchia và yêu cầu quân đội Thái Lan rút quân. Phán quyết này một lần nữa gây bức xúc và phản đối ở Thái Lan, nhưng nhìn chung tình hình quân sự tại biên giới đã dịu xuống sau đó.
Căng thẳng nhen nhóm trở lại hồi tháng 5, sau khi lực lượng vũ trang Thái Lan và Campuchia nổ súng vào nhau trong một khu vực biên giới đang tranh chấp tương đối nhỏ, khiến một binh sĩ Campuchia thiệt mạng. Mặc dù sau đó hai nước đều tuyên bố đồng ý giảm leo thang tình hình, chính quyền Campuchia và Thái Lan vẫn tiếp tục tăng cường hiện diện quân sự ở các khu vực tranh chấp, khiến căng thẳng vẫn ở mức cao.
Thái Lan áp đặt các biện pháp hạn chế chặt chẽ tại biên giới với Campuchia, khiến hầu hết hoạt động qua lại cửa khẩu bị đình chỉ, ngoại trừ những trường hợp khẩn cấp. Campuchia cũng cấm phim và chương trình truyền hình Thái Lan, ngừng nhập khẩu nhiên liệu, trái cây và rau củ từ quốc gia láng giềng, đồng thời tẩy chay một số đường truyền Internet và nguồn cung cấp điện của Thái Lan.
Thách thức với nỗ lực hòa bình của Tổng thống Mỹ
Đợt xung đột vũ trang lần này tại biên giới Thái Lan - Campuchia không chỉ là một sự cố biên giới đơn thuần mà còn phản ánh những mâu thuẫn sâu xa về chủ quyền lãnh thổ, di sản văn hóa và lợi ích địa chính trị trong khu vực. Câu chuyện xung đột biên giới rất khó có thể can thiệp và giải quyết ổn thỏa từ phía ngoài cuộc mà cần cả hai bên hạ hỏa và sẵn sàng đàm phán với nhau. Trong bối cảnh ấy, thỏa thuận ngừng bắn do các nước, trong đó có Mỹ làm trung gian vừa được ký kết cách đây chưa đầy hai tháng đang bị thách thức nghiêm trọng.
Tổng thống Mỹ Donald Trump - với mong muốn giành được giải Nobel Hòa bình, đã đóng vai trò trung gian trong nhiều cuộc xung đột. Sau đợt giao tranh căng thẳng giữa Thái Lan và Campuchia hồi tháng 7, ông Trump đã gây sức ép thương mại để buộc hai nước ký thỏa thuận ngừng bắn do Malaysia làm trung gian. Tháng 10 năm nay, ông Trump đã có mặt cùng các nhà lãnh đạo Thái Lan và Campuchia tại lễ ký kết thỏa thuận ngừng bắn được ca ngợi là một thành công lịch sử. Tuy nhiên, thoả thuận này đang đứng trước nguy cơ đổ vỡ. Phát biểu tại cuộc mít tinh tại bang Pennsylvania tối 9/12, ông Trump thông báo sẽ liên lạc với lãnh đạo Thái Lan và Campuchia để mở cuộc đối thoại nhằm chấm dứt xung đột giữa hai nước.
Mặc dù vậy, một số nhà quan sát đã tỏ ra nghi ngờ về nỗ lực cứu vãn thoả thuận ngừng bắn của ông Trump. Ông Greg Poling - Giám đốc Chương trình Đông Nam Á tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế Chiến lược cho hay: "Chúng ta sẽ xem người Mỹ can thiệp như thế nào nếu ông Donald Trump lại gọi điện cho các nhà lãnh đạo Campuchia và Thái Lan để cứu vãn thỏa thuận ngừng bắn. Bạn biết đấy, thỏa thuận ngừng bắn chỉ là một thỏa thuận ngừng bắn, chứ không phải là một hiệp định hòa bình. Nó không giải quyết được bất kỳ vấn đề cốt lõi nào ở đây. Vì vậy, về bản chất, nó sẽ rất mong manh. Điều này cũng diễn ra vào thời điểm chủ nghĩa dân tộc đang gia tăng ở cả hai nước. Và đặc biệt đối với Thái Lan, thủ tướng đương nhiệm thực chất chỉ là người tạm quyền. Ông ấy đã cam kết sẽ tổ chức bầu cử vào cuối tháng 1/2026. Vì vậy, có rất nhiều động lực chính trị để không tỏ ra yếu đuối, không tỏ ra bị Mỹ gây sức ép và tôi nghĩ điều đó khuyến khích một vòng xoáy leo thang rất khó thoát ra".
Trên thực địa hầu như cũng không có động thái giảm leo thang nào. Giới chức Thái Lan tuyên bố nước này không loại trừ khả năng tiến hành thêm các cuộc tấn công và khẳng định hành động quân sự sẽ tiếp tục cho đến khi họ cảm thấy chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ không bị thách thức.
Ngoại trưởng Thái Lan Sihasak Phuangketkeow cũng thẳng thắn tuyên bố rằng, “thuế quan không thể ép buộc một quốc gia phải hòa bình” và nhấn mạnh rằng vấn đề thương mại phải được tách biệt khỏi xung đột với Campuchia.
Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul trước đó nói với các phóng viên ở Bangkok rằng: “Campuchia phải tuân thủ để chấm dứt giao tranh”. Khi được hỏi về thỏa thuận hòa bình được ký kết tại Malaysia, ông Anutin nói rằng, ông “không còn nhớ về chuyện đó nữa”.
Trong khi đó, cựu lãnh đạo quyền lực của Campuchia, người hiện là Chủ tịch Thượng viện nước này - ông Hun Sen ngày 9/12 đã đăng trên Facebook khẳng định lực lượng vũ trang Campuchia “thuộc mọi binh chủng, phải phản công tại tất cả các điểm mà kẻ thù tấn công".
Những lời lẽ gay gắt đó nhấn mạnh sự nghi ngờ và mất lòng tin cố hữu giữa hai nước láng giềng, điều đã định hình mối quan hệ của họ kể từ cuộc xung đột hồi tháng 7 khiến hàng chục người thiệt mạng và khoảng 200.000 người phải di dời ở cả hai phía biên giới.
Xung đột biên giới đang diễn ra giữa Thái Lan và Campuchia không chỉ gây thương vong về người, huỷ hoại hạ tầng cơ sở, làm bất ổn khu vực biên giới, các cuộc giao tranh còn ảnh hưởng đến sự ổn định khu vực. Trong bối cảnh xung đột gia tăng, nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế như Mỹ, Pháp, Australia, Nhật Bản, Trung Quốc và Việt Nam đã ra tuyên bố kêu gọi hai bên hạ nhiệt căng thẳng, tôn trọng lệnh ngừng bắn và trở lại thực hiện Tuyên bố chung về hòa bình. Giới quan sát cho rằng để hạ nhiệt căng thẳng, hai nước cần sử dụng các biện pháp ngoại giao, trong đó, ASEAN được đánh giá là cầu nối để hoà giải các bên. Trước mắt, hai bên cần chấm dứt ngay các hành động quân sự, không để căng thẳng leo thang; đồng thời, sử dụng các biện pháp ngoại giao như đàm phán song phương, trung gian, hòa giải. Về lâu dài, quan trọng nhất là hai bên phải hướng đến giải quyết tận gốc những nguyên nhân sâu xa của tranh chấp. Để làm được điều đó, việc tái lập lòng tin là yếu tố then chốt. Bên cạnh đó, cần xây dựng các cơ chế phòng ngừa và quản trị khủng hoảng như hệ thống cảnh báo sớm, hay các thỏa thuận ứng phó chung.