Giữa hàng loạt các nỗ lực ngoại giao nhằm tìm kiếm giải pháp chấm dứt xung đột, Ukraine tuần này đã phát đi tín hiệu sẵn sàng gác lại “giấc mơ” gia nhập Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) để đổi lấy các bảo đảm an ninh từ phương Tây. Đây là bước ngoặt chiến lược quan trọng, bởi từ nhiều năm nay, Kiev luôn coi “cánh cổng NATO” là lá chắn bảo vệ đất nước trước các mối đe dọa, thậm chí mục tiêu này còn được ghi trong Hiến pháp Ukraine. Việc từ bỏ NATO vì thế không chỉ mang tính biểu tượng, mà còn trở thành một phép thử lớn, liệu Ukraine sẽ nhận được gì từ sự nhượng bộ này?
Ukraine nhận được gì khi “gác lại” giấc mơ NATO?
Ngày 14/12, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tiến hành cuộc đàm phán kéo dài 5 giờ với các đặc phái viên Mỹ tại Berlin, Đức, trong đó ông ngỏ ý sẵn sàng từ bỏ mục tiêu gia nhập NATO để hướng tới việc chấm dứt xung đột.
“Gia nhập NATO từ lâu đã là nguyện vọng cốt lõi của Ukraine, vì đây là hình thức bảo đảm an ninh hiệu quả nhất. Tuy nhiên, một số đối tác tại Mỹ và châu Âu không ủng hộ lộ trình này. Vì vậy, từ bỏ mục tiêu này là một sự nhượng bộ đáng kể từ phía Kiev.”
Đặc phái viên Mỹ Steve Witkoff cũng xác nhận hai bên “đã đạt được rất nhiều tiến triển” sau cuộc gặp với nhà lãnh đạo Ukraine. Phân tích về bước đi của Ukraine, ông Andrew Michta, giáo sư nghiên cứu chiến lược tại Đại học Florida (Mỹ), cho rằng nhượng bộ này không quá bất ngờ, vì khả năng Ukraine gia nhập NATO từ lâu đã không còn khả thi và gặp nhiều trở ngại.
Năm 2008, Ukraine đã nộp đơn xin nhận Kế hoạch hành động thành viên (MAP) - bước đầu tiên để gia nhập NATO và đã nhận được sự ủng hộ từ Tổng thống Mỹ khi đó là George W. Bush. Tuy nhiên, dưới áp lực từ Nga, các thành viên liên minh, chủ yếu là Đức và Pháp, đã bác bỏ nguyện vọng này. Sau khi xung đột bùng phát tháng 2/2022, Kiev nhanh chóng nộp đơn xin gia nhập và NATO tuyên bố tương lai của Ukraine nằm trong liên minh, nhưng thời điểm kết nạp vẫn chưa được xác định.
Một số lý do từng được viện dẫn để trì hoãn việc kết nạp Ukraine, như vấn đề tham nhũng hay thiếu minh bạch trong mua sắm quốc phòng. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng đây chỉ là những cái cớ mang tính kỹ thuật, bởi NATO từng kết nạp các quốc gia có hồ sơ tương tự. Trên thực tế, khác với Phần Lan hay Thụy Điển, Ukraine đang trong một cuộc xung đột. Việc kết nạp Kiev khiến nhiều nước NATO lo ngại sẽ buộc họ phải thực hiện ngay các nghĩa vụ phòng thủ tập thể theo Điều 5.
Một trở ngại khác đến từ lập trường của Mỹ - quốc gia có tiếng nói quyết định trong NATO. Kể từ khi trở lại Nhà Trắng, Tổng thống Mỹ Donald Trump nhiều lần công khai phản đối việc Ukraine gia nhập liên minh quân sự này, do lo ngại leo thang căng thẳng với Nga.
“Ukraine có thể quên chuyện gia nhập NATO đi. Đó có lẽ là lý do khiến toàn bộ cuộc chiến bắt đầu.”
Trong bối cảnh đó, các chuyên gia nhận định, lợi ích đầu tiên Ukraine nhận được khi từ bỏ giấc mơ NATO “xa vời” là tạo điều kiện thuận lợi cho tiến trình hòa bình. Nhượng bộ này đáp ứng một trong những yêu cầu cốt lõi của Nga, qua đó giúp tháo gỡ một nút thắt lớn trên bàn đàm phán. Thậm chí, một số ý kiến cho rằng, từ góc độ này, sự nhượng bộ của Ukraine có thể tạo dư địa cho các thỏa thuận ngừng bắn hoặc các bước đi hạ nhiệt căng thẳng.
Nga cũng tuyên bố sẽ đưa ra những quyết định nghiêm túc về Ukraine sau tín hiệu từ Kiev.
“Việc đảm bảo Ukraine không gia nhập NATO là một trong những vấn đề then chốt, cần được thảo luận riêng, tách biệt với các vấn đề khác.”
Lợi ích thứ hai là cải thiện vị thế ngoại giao của Ukraine với phương Tây. Theo Giám đốc nghiên cứu quốc phòng và chính sách đối ngoại tại Viện Cato - ông Justin Logan, việc sẵn sàng từ bỏ một mục tiêu mang tính biểu tượng cho thấy Kiev đang tỏ ra linh hoạt và “hợp lý” hơn trong mắt các đối tác, đặc biệt là Mỹ.
Trong khi đó, lợi ích then chốt mà Ukraine kỳ vọng là các bảo đảm an ninh thay thế, dù không mang tên NATO. Ukraine mong muốn các thỏa thuận song phương hoặc đa phương với Mỹ và các đồng minh châu Âu, trong đó có những cam kết mang tính ràng buộc hơn nếu Nga tiếp tục tấn công. Trên thực tế, đây là mức bảo đảm an ninh mà phương Tây có thể dễ dàng chấp nhận hơn so với việc kết nạp Ukraine vào NATO - một bước đi có nguy cơ kéo toàn bộ liên minh vào chiến sự.
Theo truyền thông Mỹ, sau vòng đàm phán mới nhất với Tổng thống Volodymyr Zelensky tại Berlin hôm 15/12, Washington đã đồng ý cung cấp cho Ukraine các bảo đảm an ninh, có thể tương tự điều 5 của NATO.
“Chúng tôi đang tiến rất gần một thỏa thuận hơn bao giờ hết. Các cuộc đàm phán diễn ra hiệu quả và đạt nhiều tiến triển tích cực. Về bảo đảm an ninh, chúng tôi hợp tác chặt chẽ với châu Âu – lực lượng giữ vai trò then chốt – nhằm ngăn chặn nguy cơ chiến sự tái bùng phát. Chúng tôi không mong xung đột lặp lại.”
Đề xuất này dự kiến trình Thượng viện Mỹ phê chuẩn, dù chưa rõ cơ chế có giống hiệp ước an ninh chính thức - tương tự như những gì Mỹ đã ký với Nhật Bản, Hàn Quốc, Philippines và các đồng minh khác hay không. Nhưng theo phía Mỹ, các đảm bảo an ninh sẽ không kéo dài vĩnh viễn. Về phía châu Âu, các lãnh đạo của “lục địa già” cam kết phối hợp cung cấp các “bảo đảm an ninh vững chắc”, trong đó có một lực lượng đa quốc gia do châu Âu dẫn dắt tại Ukraine, với sự hậu thuẫn của Mỹ. Lực lượng này hỗ trợ tái thiết quân đội, bảo vệ không phận, an ninh hàng hải, và giúp quân đội Ukraine duy trì quy mô thời bình khoảng 800.000 quân.
Giằng co về lãnh thổ trên bàn đàm phán
Sau khi Ukraine thỏa hiệp về “tư cách thành viên NATO” để đổi lấy các bảo đảm an ninh từ phương Tây, tiến trình ngoại giao nhằm chấm dứt xung đột với Nga dường như đang bước giai đoạn quyết định. Thế nhưng, đến nay, các cuộc trao đổi giữa Kiev và các đối tác phương Tây vẫn ở thế giằng co căng thẳng, ngay cả khi Nga chưa trực tiếp ngồi vào bàn đàm phán. Trong khi Washington thúc giục Ukraine đưa ra quyết định nhanh chóng, thì Tổng thống Volodymyr Zelensky và các đồng minh châu Âu cho rằng vẫn còn một số khác biệt then chốt cần được giải quyết. Nút thắt gai góc nhất hiện nay là số phận các vùng lãnh thổ của Ukraine mà Nga đang kiểm soát, đặc biệt là Donbass.
Vấn đề lãnh thổ Donbass lâu nay vẫn là điểm nóng trong đàm phán. Nga hiện kiểm soát khoảng 20% lãnh thổ Ukraine và đã tuyên bố sáp nhập bốn vùng của Ukraine vào năm 2022, trong đó có Donetsk và Lugansk – hai tỉnh trọng điểm ở Donbass. Moscow yêu cầu Kiev rút quân khỏi toàn bộ Donbass như điều kiện then chốt cho hòa bình, trong khi Ukraine giữ lập trường không nhượng đất, chỉ chấp nhận duy trì đường ranh giới tiếp xúc hiện nay.
Sau các vòng đàm phán hai ngày qua ở Berlin, Đức, các quan chức Mỹ thừa nhận, dù họ đã thu hẹp khác biệt đáng kể, khoảng 90% nội dung dự thảo thỏa thuận 20 điểm, nhưng vấn đề vạch ra đường biên giới mới giữa Ukraine và Nga ở Donbass - nơi phần lớn giao tranh còn tiếp diễn, vẫn chưa được giải quyết.
Tổng thống Zelensky ngày 15/12 tiếp tục khẳng định Ukraine không thể từ bỏ phần lãnh thổ mà Nga chưa kiểm soát được trên chiến trường. Hiên “vành đai pháo đài” ở Donbass gồm các đô thị được phòng thủ kiên cố như Sloviansk, Kramatorsk, Druzhkivka và Kostiantynivka vẫn nằm dưới quyền kiểm soát của Ukraine.
“Đã có nhiều cuộc đối thoại về vấn đề lãnh thổ, song các bên vẫn tồn tại những quan điểm khác nhau. Đây là vấn đề phức tạp, bởi Nga tiếp tục giữ lập trường nhất quán đối với các yêu cầu của mình.”
Tờ Kiev Independent ngày 15/12 dẫn khảo sát của Viện Xã hội học Quốc tế Kiev cho thấy, nhiều người Ukraine chấp thuận một thỏa thuận đóng băng chiến tuyến hiện tại, nhưng đa số bác bỏ kế hoạch rút quân khỏi Donbass mà không có bảo vệ cụ thể. Thậm chí, có tới 63% người được hỏi - sẵn sàng chịu đựng cuộc chiến “chừng nào còn cần thiết”.
“Vấn đề then chốt là việc sắp xếp lãnh thổ. Quyết định này chỉ thuộc về người dân và Tổng thống Ukraine, những người đang trực tiếp bảo vệ lãnh thổ của mình. Tôi nhấn mạnh rằng sau gần bốn năm chịu nhiều mất mát, Ukraine có toàn quyền tự quyết định mọi vấn đề liên quan đến nhượng bộ lãnh thổ.”
Sau khi Kiev nhiều lần từ chối nhượng bộ lãnh thổ, Washington đã đề xuất một phương án thỏa hiệp là thành lập một “khu kinh tế tự do” ở một phần Donbass. Theo đó, lực lượng Ukraine sẽ rút khỏi một phần lãnh thổ, còn quân đội Nga không được tiến vào. Tuy nhiên, Tổng thống Ukraine gọi đề xuất là “không công bằng”, vì chưa làm rõ ai sẽ quản lý khu vực này.
Những giằng co trên bàn đàm phán diễn ra vào thời điểm Nga tiếp tục đạt nhiều lợi thế trên chiến trường. Nga gia tăng đà tiến ở Donbass, trong khi Kiev tăng tập kích tầm xa, nhưng không tạo ra được bước ngoặt đủ lớn trên thực địa. Tổng thống Trump ngày 15/12 cảnh báo rằng “Ukraine đã mất lãnh thổ” và có nguy cơ mất phần còn lại của vùng Donbass trong thời gian rất ngắn”, đồng thời hối thúc Kiev chấp nhận nhượng bộ và sớm ký thỏa thuận hòa bình để “giữ những gì có thể”.
Trước những bất đồng sâu sắc về lãnh thổ, theo một số nguồn tin ngoại giao, vấn đề này nhiều khả năng sẽ do hai nhà lãnh đạo Nga và Ukraine trực tiếp quyết định.
Ukraine trước cơ hội gia nhập EU vào năm 2027
Sau khi Ukraine từ bỏ tham vọng vào NATO, khả năng Kiev gia nhập Liên minh châu Âu (EU) vào đầu năm 2027 đang trở thành chủ đề rất được quan tâm trên truyền thông quốc tế. Giới chức Mỹ ngày 15/12 cho biết, Nga được cho là đã phát tín hiệu chấp nhận việc Ukraine gia nhập mái nhà chung châu Âu, như một phần của thỏa thuận hòa bình tiềm năng nhằm chấm dứt chiến sự. Động thái được Washington ca ngợi là sự nhượng bộ đáng kể từ phía Nga, nếu xét đến những tác động kinh tế và chính trị của việc gia nhập khối này.
Theo tờ Financial Times, Ukraine có thể gia nhập EU từ ngày 1/1/2027, trong khuôn khổ một dự thảo kế hoạch hòa bình đang được thảo luận giữa Mỹ, Ukraine và các đối tác châu Âu. Đề xuất này nhằm tạo động lực chính trị để Kiev và Moscow đạt được thỏa thuận chấm dứt chiến sự, đồng thời đưa ra tín hiệu rõ ràng về cam kết của phương Tây đối với tương lai Ukraine.
“Một trong những đảm bảo dài hạn mạnh mẽ và rõ ràng nhất là con đường gia nhập Liên minh châu Âu của Ukraine. Những đảm bảo an ninh này cần được xây dựng trên các nguyên tắc vững chắc. Chúng tôi sẽ tôn trọng mọi quyết định mà Ukraine tự đưa ra.”
Mục tiêu gia nhập EU được xem là bước đi mang tính đột phá, điều chỉnh các đề xuất hòa bình trước đó mà chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump từng đưa ra, vốn bị Kiev và các đồng minh châu Âu xem là thiên vị Nga. Tuy nhiên, con đường vào EU được cho là gắn chặt với các vấn đề then chốt của đàm phán hòa bình, đặc biệt là vấn đề lãnh thổ. Do đó, đề xuất này đặt ra thách thức lớn đối với EU, khi Ukraine chưa hoàn tất bất kỳ chương đàm phán nào trong hơn 30 chương bắt buộc của tiến trình gia nhập, còn Ủy ban châu Âu nhận thức rằng việc phản đối lộ trình gia nhập nhanh chóng của Kiev có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến tiến trình hòa bình.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky: “Tương lai gia nhập EU của Ukraine phụ thuộc không chỉ vào châu Âu mà còn vào vai trò của Mỹ. Nếu một thỏa thuận hòa bình quy định rõ thời điểm Ukraine gia nhập EU được ký kết, Washington sẽ có trách nhiệm bảo đảm tiến trình này không bị cản trở bởi các bất đồng nội bộ trong EU.”
Ukraine nộp đơn xin gia nhập EU ngay sau khi xung đột toàn diện với Nga bùng phát vào tháng 2/2022 và được trao quy chế ứng cử viên chính thức chỉ 4 tháng sau đó. Trong nhiều năm qua, Kiev đã tiến hành cải cách quan trọng, song vẫn phải đối mặt thách thức lớn trong việc triệt tiêu tham nhũng, củng cố pháp quyền và nâng cao năng lực quản trị - những điều kiện tiên quyết để gia nhập khối. Dù được hậu thuẫn chính trị mạnh mẽ, con đường gia nhập EU vẫn là “chặng đường dài”.
Việc chấp thuận mốc thời gian 2027 sẽ buộc Brussels phải xem xét lại toàn bộ chính sách mở rộng, bao gồm các vấn đề then chốt như tiếp cận ngân sách EU, quyền biểu quyết và cơ chế giám sát đối với các thành viên mới. Không những thế, bước vào “mái nhà chung châu Âu” đòi hỏi sự đồng thuận tuyệt đối của 27 quốc gia thành viên, trong khi sự phản đối liên tục từ một số quốc gia, đặc biệt là Hungary, đang là lực cản đáng kể.
Dư luận châu Âu hiện chia rẽ sâu sắc trước đề xuất mốc thời gian 2027. Nhiều ý kiến ủng hộ cho rằng việc Ukraine gia nhập EU không chỉ mang ý nghĩa biểu tượng, mà còn là quyết định chiến lược đối với an ninh châu Âu. Việc Ukraine trở thành thành viên EU được kỳ vọng sẽ củng cố vành đai ở sườn đông châu Âu, thu hẹp “vùng xám” chính trị - an ninh mà Brussels đã quan ngại suốt nhiều năm. Đồng thời, kết nạp Ukraine đúng thời điểm đặt ra cũng là phép thử cho năng lực định hình tương lai an ninh của Liên minh châu Âu.
Trong khi đó, một số nhà quan sát hoài nghi về khả năng hiện thực hóa mục tiêu này, bất chấp các quyết tâm chính trị. Với Ukraine, hoàn tất bộ tiêu chuẩn gia nhập EU trong khi xung đột vẫn tiếp diễn là thách thức vô cùng lớn. Về phía EU, kết nạp một quốc gia lớn với nhu cầu tái thiết khổng lồ sẽ đặt áp lực lên ngân sách và buộc khối này điều chỉnh chính sách sâu rộng.
Nhà phân tích Andi Hoxhaj, thuộc Đại học King’s College London, cảnh báo, việc kết nạp Ukraine sẽ làm phức tạp hệ thống bỏ phiếu, ngân sách và cơ chế giám sát nội khối, đồng thời có thể tạo tiền lệ nguy hiểm nếu EU không kiểm soát được rủi ro địa chính trị.
Trong tuyên bố chung công bố tối 15/12 sau vòng đàm phán tại Berlin, các bên không đề cập tới bất kỳ mốc thời gian cụ thể nào cho việc Ukraine gia nhập EU. Ủy ban châu Âu khẳng định tiến trình này vẫn phải tuân thủ nguyên tắc đánh giá dựa trên năng lực của từng ứng viên.
Bước đột phá ngoại giao tại Berlin, Đức mở ra cơ hội quan trọng cho tiến trình hòa bình ở Ukraine. Việc Mỹ và Ukraine tăng cường các cuộc tiếp xúc, giữ các kênh đối thoại với Nga, cùng những nhượng bộ từ cả Kiev và Moscow cho thấy nỗ lực ngoại giao đang đạt mức cao nhất kể từ khi chiến sự bùng phát. Tuy nhiên, lập trường cứng rắn của các bên về lãnh thổ, và những lo ngại về đảm bảo an ninh vẫn đặt tiến trình đàm phán trước nhiều thử thách cam go. Cơ hội có thật, nhưng con đường tới hòa bình vẫn còn đầy chông gai.