Chính quyền Tổng thống Assad sụp đổ, Syria sẽ ra sao?

Đà tiến quân vũ bão của phe nổi dậy 

Cách đây hai tuần, phiến quân Hayat Tahrir al-Sham vẫn đang hoạt động co cụm tại một nửa tỉnh Idlib phía Tây Bắc Syria. Thế nhưng chỉ sau 10 ngày kể từ khi nhóm phát động chiến dịch tấn công quân đội Syria, họ đã kiểm soát nhiều thành phố và đô thị lớn, trong đó có cả thủ đô Damascus, buộc Tổng thống Bashar al-Assad phải từ chức và rời Syria.

Diễn biến nhanh chóng và bất ngờ này đánh dấu thay đổi đáng kể trong cán cân quyền lực tại Syria kể từ khi Nga can thiệp và hỗ trợ Tổng thống Bashar al-Assad trong cuộc nội chiến gần một thập kỷ trước, làm dấy lên nhiều lo ngại về một vòng xoáy bạo lực mới cũng như tương lai đầy bất định của quốc gia Trung Đông này.

Kể từ khi phát động chiến dịch tấn công nhằm vào quân đội Syria hôm 27/11, lực lượng nổi dậy, do nhóm Hồi giáo Hayat Tahrir al-Sham đứng đầu, đã đạt được bước tiến mạnh mẽ. Chỉ trong vài ngày ngắn ngủi, các nhóm phiến quân tại Syria đã giành quyền kiểm thành phố Aleppo, Hama, Daraa, Homs và mới đây nhất là thủ đô Damascus. Theo ước tính từ các nguồn giám sát, bước tiến trung bình hàng ngày của lực lượng này là khoảng 2.200 km2, chứng tỏ khả năng chiến đấu và tổ chức cao của nhóm này.

Việc chiếm được thủ đô Damascus đã đặt dấu chấm hết cho chính quyền Tổng thống Syria Basha Al Assad.  Nhà lãnh đạo Syria được cho là đã ra nước ngoài để tị nạn chính trị. Hàng ngàn người dân và du khách vội vã tìm cách rời Syria.

Chiến thắng chóng vánh của lực lượng nổi dậy Syria trước quân đội chính phủ được trang bị nhiều vũ khí hiện đại khiến nhiều chuyên gia quân sự bất ngờ. Quân đội Syria liên tục tuyên bố “tái bố trí” các đơn vị khỏi các thành phố sau khi rút lui, nhưng trên thực tế họ không thiết lập bất kỳ phòng tuyến nào cản đường tiến của lực lượng đối lập.

Các nhà phân tích cho rằng quân đội thiếu nhuệ khí là lý do khiến Damascus thất thủ nhanh chóng. Thực tế, từ trước khi lực lượng đối lập phát động chiến dịch tấn công, vị thế của cựu Tổng thống Assad vốn đã mong manh.

Cả Nga và Iran, hai đồng minh quan trọng nhất của ông Basha al Assad, trong thời gian qua có những ưu tiên chiến lược cấp bách hơn chiến trường Syria. Với Nga là cuộc xung đột tại Ukraine, còn các lực lượng thân Iran mà chủ lực là Hezbollah, bị cuốn vào xung đột với Israel. Điều này khiến quân đội Syria thiếu sự hỗ trợ mạnh mẽ khi đối mặt với cuộc tấn công nhanh chóng của lực lượng nổi dậy do nhóm Hồi giáo Hayat Tahrir Al-Sham (HTS) dẫn đầu.

Mặt khác, quân đội Syria hầu như không tham gia vào các trận chiến ác liệt kể từ khi chính phủ ký kết một lệnh ngừng bắn với các lực lượng nổi dậy vào năm 2020. Cùng với đó, phần lớn quân đội Syria là lính nghĩa vụ. Trong khi đó, sự chuẩn bị kỹ lưỡng và chiến thuật tinh vi của các lực lượng nổi dậy đã khiến quân đội Syria bị bất ngờ. Nhóm Hồi giáo Hayat Tahrir Al-Sham có các đơn vị đặc nhiệm, lực lượng drone và lính biệt kích ban đêm.

Một nguyên nhân khác là tình hình kinh tế khó khăn ở Syria, khiến ông al-Assad không được lòng dân, kể cả binh lính. Ông Bashar al-Assad lên nắm quyền vào năm 2000, kế nhiệm cha mình – cố Tổng thống Hafez al-Assad, người đã lãnh đạo Syria bằng bàn tay sắt trong gần ba thập niên. Ban đầu, ông Bashar al-Assad được kỳ vọng sẽ mang lại cải cách và cởi mở cho Syria. Tuy nhiên, những khát vọng này đã bị dập tắt khi ông duy trì đường lối lãnh đạo cứng rắn của cha mình.

Theo các nhà phân tích, có thể coi chính phủ Syria hoàn toàn thất thủ, dù lực lượng đối lập chưa tiến vào Lattakia và Tartous - hai tỉnh ven biển được coi là thành trì của chính quyền Tổng thống Basha al-Assad.

Sau khi giành quyền kiểm soát Damascus, lực lượng đối lập Syria đã ban bố lệnh giới nghiêm tại thủ đô. Các cơ quan công quyền sẽ tiếp tục được Thủ tướng Mohammed al-Jalali giám sát cho đến khi chính thức chuyển giao quyền lực.

Thay đổi cán cân quyền lực ở Trung Đông

Tình hình tại Syria được đánh giá mang tính bước ngoặt ở khu vực Trung Đông và xoay chuyển bức tranh địa chính trị, khi xung đột tại đây có sự can dự của nhiều chủ thể nước ngoài. Đối với Nga, sự sụp đổ của chính quyền Tổng thống Basha al Assad có nghĩa là mất đi đồng minh Trung Đông thân cận nhất.

Đối với Iran, điều này có thể phá vỡ cái mà họ gọi là Trục kháng chiến của mình, bao gồm các quốc gia đồng minh và lực lượng dân quân. Trong khi đó, các quốc gia phương Tây, Arab và cả Israel, dù muốn hạn chế ảnh hưởng của Iran ở Syria, nhưng không bên nào muốn một chế độ Hồi giáo cực đoan thay thế chính quyền ông Basha al Assad. Nguyên nhân là bởi tình thế hiện nay khiến giới quan sát lo ngại Syria có thể lặp lại tình cảnh như năm 2014, thời điểm khủng bố Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng trỗi dậy.

Theo hãng tin Al Jazeera, trong vài năm qua, Trung Đông đã thay đổi đáng kể khi chứng kiến sức mạnh và ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Iran lan rộng khắp khu vực, từ Iraq, Syria đến Liban. Tehran có những đồng minh địa phương tại các quốc gia này và cán cân quyền lực đã nghiêng về phía Iran, không chỉ Syria, mà còn ở Liban. Tại Syria, Iran có hàng chục căn cứ quân sự và địa điểm sản xuất vũ khí.

Syria cũng cung cấp cho Iran quyền tiếp cận Địa Trung Hải thông qua hành lang trên bộ kéo dài từ Tehran đến Baghdad, Damascus và Beirut, đồng thời kết nối các lực lượng ủy nhiệm của Iran trong khu vực. Do đó, sự thay đổi trong cán cân quyền lực ở Syria, khi chính phủ của ông al-Assad sụp đổ – là một đòn giáng mạnh vào Iran.

Với Nga, Syria có tầm quan trọng chiến lược. Nga có hai căn cứ quân sự lớn ở nước này là căn cứ không quân Hmeimim và căn cứ hải quân Tartus. Syria giữ vị trí quan trọng giúp các lực lượng Nga tiếp cận Địa Trung Hải và là bệ phóng cho các hoạt động ở châu Phi. Tuy nhiên, hãng thông tấn Nga RIA Novosti cho rằng chính phủ Syria sụp đổ không phải là dấu chấm hết cho ảnh hưởng của Nga tại Trung Đông. Thay vào đó, đây có thể là một bước ngoặt để Nga điều chỉnh và tối ưu hóa chiến lược địa chính trị của mình trong khu vực nhạy cảm này. Hiện tại, lực lượng nổi dậy chống chính phủ Syria đã cam kết sẽ đảm bảo an ninh cho các căn cứ quân sự và các cơ quan ngoại giao của Nga tại quốc gia Trung Đông này.

Sự kiện chính phủ Syria sụp đổ tác động không nhỏ tới nước láng giềng Thổ Nhĩ Kỳ theo cả chiều hướng tích cực và tiêu cực. Thổ Nhĩ Kỳ có đường biên giới dài 911 km chung với Syria. Nhiều nhà phân tích nhận định rằng chiến dịch tấn công của lực lượng nổi dậy không thể diễn ra và thành công nếu không được Ankara “bật đèn xanh”, mặc dù từ lâu Thổ Nhĩ Kỳ kiên quyết bác bỏ mọi cáo buộc liên quan. Dù lý do là gì, thì việc chính phủ Syria sụp đổ cũng mang lại cho Ankara nhiều lợi ích.

Trong đó, quân nổi dậy kiểm soát Syria sẽ tạo cơ hội cho Thổ Nhĩ Kỳ thông qua lực lượng này đẩy lùi lực lượng người Kurd ở Syria - liên minh với tổ chức đảng Công nhân người Kurd (PKK). Bên cạnh những mặt tích cực, tình hình bất ổn ở Syria sẽ tạo ra làn sóng người tị nạn mới hướng về biên giới Thổ Nhĩ Kỳ. Mặt khác, cuộc tấn công của quân nổi dậy có thể gây căng thẳng trong quan hệ của Thổ Nhĩ Kỳ với những quốc gia ủng hộ chính quyền ông Assad là Iran và Nga.

Trong khi đó, tình hình chính trị tại Syria khiến dư luận thế giới đặt hàng loạt câu hỏi về chiến lược tương lai và mức độ ưu tiên của Mỹ đối với quốc gia Trung Đông này.

Mỹ hiện duy trì khoảng 900 binh sĩ Mỹ ở Đông Bắc Syria để hỗ trợ lực lượng người Kurd trong cuộc chiến chống khủng bố. Với nhiệm kỳ chỉ còn 6 tuần trước khi chuyển giao quyền lực, Tổng thống Biden đối mặt với giới hạn trong việc định hình chính sách đối với Syria. Các quyết định dài hạn nhiều khả năng sẽ do chính quyền Tổng thống đắc cử Donald Trump đưa ra. Trong khi đó, ông Trump từng tuyên bố ý định rút quân Mỹ khỏi Syria, khẳng định Mỹ sẽ không can thiệp quân sự vào Syria. Điều này làm dấy lên lo ngại về sự thiếu cam kết trong việc duy trì ổn định tại khu vực.

Đối với Israel, sự sụp đổ của chính quyền Tổng thống Assad vừa là cơ hội vừa là rủi ro. Việc đồng minh chính của Iran sụp đổ tại Syria làm gián đoạn chuỗi cung ứng cho Hezbollah, nhưng sự nổi lên của nhóm Hayat Tahrir al-Sham như một lực lượng dẫn đầu lại gây ra những bất ổn mới. Israel đã tăng cường sự hiện diện dọc Cao nguyên Golan, chuẩn bị cho khả năng triển khai lực lượng hoặc các nỗ lực của phiến quân nhằm chiếm giữ kho dự trữ của quân đội Syria.

Điều gì xảy ra tiếp theo ở Syria?

Người dân Syria đã phải chịu đựng cuộc nội chiến kéo dài 14 năm, khiến hàng trăm nghìn người thiệt mạng và hàng triệu người phải đi lánh nạn. Sau sự sụp đổ đột ngột của chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad, tương lai của Syria được dự đoán càng trở nên bất định, bởi sự kiện này không mang lại hòa bình ngay lập tức cho người dân Syria. Một số người lo ngại sẽ có một khoảng trống quyền lực xuất hiện, khiến các phe phái chính trị và các nhóm tôn giáo khác nhau của đất nước tiếp tục đấu đá và xung đột.

Lãnh đạo lực lượng nổi dậy ở Syria Abu Mohammed al-Golani, hiện được biết đến với tên thật là Ahmed al-Sharaa, đã tuyên bố thành lập một chính quyền chuyển tiếp. Thủ tướng Syria Mohammed al-Jalali đã được bổ nhiệm làm người quản lý các cơ quan Nhà nước cho tới khi hoàn tất quá trình chuyển giao quyền lực. Trong một tuyên bố, ông al-Jalali bày tỏ mong muốn hợp tác với bất kỳ nhà lãnh đạo nào do người dân Syria lựa chọn.

Bất chấp những nỗ lực này, lịch sử của nhóm Hayat Tahrir al-Sham- bắt nguồn từ tổ chức khủng bố al-Qaeda - đã phủ bóng đen lên những lời hứa về cách tiếp cận ngoại giao và dân tộc chủ nghĩa của tổ chức này. Nhiều người hoài nghi về ý định nắm quyền lâu dài, khả năng lãnh đạo một đất nước bị chia rẽ sắc tộc như Syria, và viễn cảnh một chính quyền lãnh đạo độc đoán, khắc nghiệt dưới vỏ bọc của chế độ Hồi giáo.

Hàng triệu người Syria phải rời bỏ nhà cửa, cả trong nước và nước ngoài, phải đối mặt với tương lai bất định khi họ theo dõi các sự kiện đang diễn ra trong cả niềm hy vọng và nỗi lo sợ. Một số nhà quan sát cho rằng việc thiết lập một hệ thống quản trị mới ở Syria sẽ là "thách thức vô cùng lớn" đối với lực lượng phiến quân đã lật đổ chính quyền của Tổng thống Bashar al-Assad. Phe đối lập Syria hiện đề xuất 18 tháng chuyển tiếp để “thiết lập môi trường an toàn, trung lập và bình ổn” trước khi tổ chức bầu cử.

Có thể nói, Syria đang đứng trước một bước ngoặt lớn, sau sự sụp đổ của chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad. Những câu hỏi cơ bản về chính phủ, an ninh và nền kinh tế của quốc gia này đến nay vẫn chưa có lời giải đáp. Một số nhà phân tích cho rằng việc dự đoán những gì sẽ xảy ra tiếp theo sẽ trở nên khó khăn hơn. Liệu lực lượng phiến quân có thể mở rộng quyền kiểm soát của mình trên toàn bộ đất nước, liệu chính phủ mới có thể cân bằng các lợi ích cạnh tranh của các thế lực trong khu vực, hoặc đơn giản là chính phủ đó có thể đảm bảo các khoản tài chính chi trả cho các dịch vụ dân sự, một nhiệm vụ cơ bản nhưng cần thiết đối với bất kỳ Nhà nước nào hay không. Những nỗi lo này đè nặng lên ước mơ hòa bình của người dân Syria.