Việt Nam đang tiến hành cải cách sâu rộng với hệ thống chính quyền hai cấp, nơi quyền lực được trao đúng mức, đi kèm trách nhiệm rõ ràng. Đây không chỉ là bước tiến trong cải cách hành chính mà còn là chiến lược nâng cao năng lực quản trị, giúp chính quyền gần dân, năng động, linh hoạt và phản ứng kịp thời trước những nhu cầu đa dạng, phức tạp của xã hội hiện đại.

Chủ trương phân cấp, phân quyền được coi là một quan điểm đúng đắn, phù hợp với xu hướng quản trị hiện đại toàn cầu. Đây không chỉ là bước đi chiến lược trong cải cách hành chính mà còn là biểu hiện rõ nét của tư duy quản trị hiện đại, hướng đến chính quyền phục vụ, năng động và gần dân. TS. Nguyễn Văn Đáng, Viện Lãnh đạo học và Hành chính công, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, phân tích: “Chủ trương đẩy mạnh phân cấp, phân quyền của Đảng là hoàn toàn phù hợp với xu thế vận động của các mô hình quản trị tiên tiến trên thế giới… Mục tiêu là tạo ra chính quyền năng động, phản ứng nhanh và phục vụ người dân tốt hơn.”

Nguyên tắc này vừa thể hiện niềm tin vào năng lực thực thi của từng cấp chính quyền, vừa thừa nhận sự khác biệt về điều kiện, năng lực và nhu cầu của từng địa phương. Khi quyền lực tập trung quá mức, các quyết định thường chậm trễ, thiếu linh hoạt và khó đáp ứng kịp thời những thay đổi trong đời sống xã hội. Ngược lại, khi quyền hạn được trao đúng mức, chính quyền cơ sở gần dân hơn, phản ứng nhanh hơn và đồng thời nâng cao trách nhiệm giải trình.

Một đặc trưng nổi bật của tư duy quản trị hiện đại là xây dựng chính quyền phục vụ. Thay vì coi chính quyền là trung tâm quyền lực, tư duy này đặt người dân và doanh nghiệp vào trung tâm quản trị. Việc phân cấp, phân quyền không nhằm “bỏ trách nhiệm” cho địa phương, mà là trao quyền để hành động, giúp các cấp chính quyền đáp ứng kịp thời các nhu cầu đa dạng, từ thủ tục hành chính, dịch vụ công đến các vấn đề phát triển kinh tế - xã hội. Khi cấp xã, phường, thị trấn có đủ nguồn lực và thẩm quyền để xử lý vấn đề, các cơ quan chuyên môn không còn bị ràng buộc bởi quy trình hành chính cứng nhắc, mà có thể linh hoạt, sáng tạo trong quản lý. Điều này đặc biệt quan trọng khi Việt Nam hội nhập sâu rộng, nhu cầu và kỳ vọng của người dân và doanh nghiệp ngày càng phức tạp.

Một minh chứng cụ thể là các địa phương triển khai dịch vụ công trực tuyến. Khi chính quyền cơ sở được trao quyền chủ động, họ không chỉ rút ngắn thời gian giải quyết hồ sơ mà còn ứng dụng công nghệ mới, kết nối dữ liệu liên thông, mang lại trải nghiệm thuận tiện và minh bạch cho người dân. Đây là hiện thực hóa tư duy phục vụ năng động, linh hoạt và sáng tạo, nơi người dân thực sự cảm nhận được sự khác biệt trong chất lượng phục vụ.

Phân cấp, phân quyền còn hướng tới nâng cao hiệu lực và hiệu quả trong quản lý nhà nước. Hiệu lực không chỉ là việc thực thi đúng pháp luật mà còn là khả năng đạt được mục tiêu quản lý với nguồn lực tối ưu. Hiệu quả là kết quả thực tế của hành động quản trị, bao gồm cả sự hài lòng của người dân và doanh nghiệp. TS. Đáng nhấn mạnh: phân quyền giúp hệ thống hành chính trở thành nền hành chính hiện đại, dân chủ, gần dân và chuyên nghiệp hơn. Khi quyền lực được phân bổ hợp lý, cơ chế kiểm soát đi kèm sẽ giảm thiểu chồng chéo, tăng cường minh bạch và khuyến khích cán bộ chủ động giải quyết vấn đề, không phải “chờ lệnh” từ cấp trên. Hiệu lực và hiệu quả cũng được thể hiện qua cơ chế giám sát kết quả thay vì chỉ giám sát quy trình. Giao thẩm quyền phê duyệt dự án, giải quyết thủ tục đất đai hay cấp giấy phép kinh doanh cho chính quyền cơ sở đi kèm hệ thống đánh giá kết quả cụ thể, giúp người dân nhận thấy sự khác biệt rõ rệt trong chất lượng phục vụ.

Một khía cạnh quan trọng là thay đổi tư duy quản trị. Trong mô hình cũ, quyền lực tập trung tại trung ương, mọi quyết định đều qua nhiều tầng nấc, dẫn đến chậm trễ, tốn kém và thiếu linh hoạt. Trong khi đó, tư duy hiện đại nhấn mạnh rằng địa phương gần dân nhất phải có quyền hành động và chịu trách nhiệm trước kết quả. TS. Đáng nhận định: “Tinh thần đổi mới mạnh mẽ của lãnh đạo Đảng và Nhà nước là cốt lõi. Thay vì tập trung quyền lực, hệ thống chính quyền địa phương được trao nhiều thẩm quyền hơn để chủ động, linh hoạt và hành động nhanh hơn trước những tình huống đa dạng hàng ngày.”

Điều này yêu cầu cán bộ cơ sở phát triển tư duy chủ động, sáng tạo và giải quyết vấn đề, nâng cao năng lực hành chính và tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương. Tinh thần “cấp nào thực hiện tốt nhất thì giao cho cấp đó” trở thành kim chỉ nam cho việc phân quyền: quyền lực đi kèm trách nhiệm, khuyến khích sự chủ động, đồng thời đặt ra yêu cầu về năng lực và đạo đức công vụ. Đây là bước ngoặt để Việt Nam tiến tới nền hành chính hiện đại, gần dân, hiệu quả và linh hoạt.

Nhìn rộng ra, phân cấp, phân quyền không chỉ là vấn đề cơ chế hành chính mà còn là bài học về niềm tin vào năng lực địa phương và con người. Khi quyền lực được trao, trách nhiệm đi kèm; khi cơ chế rõ ràng, minh bạch, người dân và doanh nghiệp sẽ nhận thấy sự khác biệt trong chất lượng phục vụ.

Dù việc ban hành 28 nghị định triển khai phân cấp, phân quyền được đánh giá phù hợp với xu hướng quản trị hiện đại toàn cầu, nhưng quá trình thực hiện vẫn đối mặt nhiều thách thức. Khối lượng nhiệm vụ được phân cấp, phân quyền rất lớn, với 1.470 nhiệm vụ chung và 1.248 nhiệm vụ phân định giữa tỉnh và xã, tạo ra tình huống chưa từng có tiền lệ. PGS. TS Trần Thị Diệu Oanh, Trưởng Khoa Luật, Học viện Hành chính và Quản trị công, nhận định: “Việc phân định thẩm quyền giữa các bộ, ngành và cấp tỉnh, xã là vấn đề vô cùng phức tạp, các quy định có thể chưa thống nhất hoặc xung khắc. Thách thức tư duy quản trị mới ở cấp xã; đội ngũ cán bộ xã cần thích ứng với phạm vi quản trị rộng hơn và yêu cầu cao hơn.”

Thách thức đầu tiên xuất phát từ năng lực và nguồn lực ở cấp cơ sở. Hệ thống chính quyền địa phương, đặc biệt là cấp xã, chỉ vận hành hiệu quả khi có đủ các điều kiện cần thiết. Yếu tố then chốt là con người: cán bộ cấp xã phải đối mặt khối lượng công việc lớn, nhiều nhiệm vụ trước đây thuộc huyện nay chuyển xuống, đòi hỏi năng lực quản lý rộng hơn, khả năng xử lý tình huống linh hoạt hơn. Việc tinh gọn bộ máy và điều chuyển cán bộ từ cấp huyện xuống cấp xã tạo ra sự giao thoa về văn hóa quản trị và phong cách làm việc, đặt ra thách thức trong thích ứng. Thiếu hụt các điều kiện đi kèm như trình độ nhân sự, tài chính, cơ sở hạ tầng và trang thiết bị công nghệ, trong đó có hạ tầng số, càng làm tăng khó khăn cho quá trình phân cấp, phân quyền.

Thách thức thứ hai liên quan thể chế và pháp lý, cụ thể là xung đột và chồng chéo giữa các luật. Ví dụ, Luật Tổ chức Chính quyền địa phương trao thẩm quyền cho cấp xã, nhưng Luật Giáo dục lại trao quyền tương tự cho cấp tỉnh, dẫn đến tình trạng chưa rõ ràng về trách nhiệm thực thi. Do thời gian chuẩn bị 28 nghị định rất gấp gáp, các quy định mới có thể chưa thống nhất, chưa rõ ràng, thậm chí mâu thuẫn, khiến cán bộ cơ sở băn khoăn về việc áp dụng pháp luật đúng chuẩn.

Thách thức thứ ba bắt nguồn từ tư duy quản trị và truyền thống lịch sử. Việt Nam có nền tảng quyền lực tập trung và mô hình quan liêu bao cấp kéo dài, gây khó khăn cho việc áp dụng tư duy quản trị hiện đại, vốn nhấn mạnh địa phương gần dân nhất phải được trao quyền hành động và chịu trách nhiệm. Sự quyết liệt của trung ương trong phân cấp, phân quyền phải đi kèm với câu hỏi: liệu chính quyền cơ sở đã sẵn sàng để thực hiện tốt các nhiệm vụ mới hay chưa, nhất là trong bối cảnh yêu cầu quản trị ngày càng cao, đa dạng và phức tạp?

Quá trình triển khai gấp rút 28 nghị định trong vài tháng cũng tạo ra những hạn chế. Do thời gian chuẩn bị ngắn, việc đánh giá tác động chính sách chưa được thực hiện đầy đủ, dẫn đến các vấn đề phát sinh phải điều chỉnh trong thời gian tới. Việc này đòi hỏi cả hệ thống chính trị phải theo dõi, giám sát chặt chẽ và kịp thời bổ sung các quy định, cơ chế hỗ trợ để đảm bảo phân quyền đi đôi với trách nhiệm và hiệu quả.

Nhìn từ góc độ quản trị, quá trình phân cấp, phân quyền có thể ví như việc chuyển giao trọng trách từ tổng hành dinh xuống các tiền đồn: mặc dù trung ương đã trao quyền và “vũ khí” (thẩm quyền, nhiệm vụ) để các địa phương hoạt động linh hoạt hơn, nhưng nếu cơ sở không được trang bị đủ quân số, tài chính, cơ sở vật chất, và không có “bản đồ tác chiến” rõ ràng (các quy định pháp luật thống nhất), hiệu quả quản trị sẽ khó đạt kỳ vọng. Thiếu đồng bộ về cơ chế, năng lực con người và nguồn lực sẽ kéo lùi khả năng xử lý kịp thời các nhu cầu và kỳ vọng của người dân, doanh nghiệp.

Một điểm quan trọng khác là tư duy quản trị mới ở cấp cơ sở. Cán bộ xã, phường không chỉ thực hiện công việc theo quy trình mà phải phát triển tư duy chủ động, giải quyết vấn đề, sáng tạo trong quản lý. Đây là bước đi cần thiết để nâng cao năng lực hành chính, đồng thời tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Như PGS. TS Trần Thị Diệu Oanh nhận xét, thay đổi tư duy quản trị và năng lực của đội ngũ cơ sở là thách thức lớn nhất, nhưng cũng là cơ hội để hệ thống hành chính hai cấp vận hành hiệu quả, gần dân hơn.

Kết quả cuối cùng của phân cấp, phân quyền phụ thuộc vào cách thức giải quyết những thách thức này. Thành công không chỉ là ban hành nghị định, mà là thực thi hiệu quả tại địa phương, nơi năng lực cán bộ, điều kiện vật chất, cơ chế pháp lý và văn hóa quản trị được cân bằng và bổ trợ lẫn nhau. Khi các điều kiện này đồng bộ, quyền lực đi kèm trách nhiệm, người dân và doanh nghiệp sẽ cảm nhận rõ sự khác biệt về chất lượng phục vụ. Ngược lại, nếu một yếu tố bị bỏ ngỏ, mục tiêu xây dựng chính quyền năng động, linh hoạt, phục vụ tốt nhân dân sẽ khó đạt được

Chủ trương đẩy mạnh phân cấp, phân quyền chỉ thực sự hiệu quả khi cấp cơ sở, như xã, phường, được trang bị đủ năng lực và công cụ để hành động. Đây là điều kiện then chốt để hiện thực hóa kỳ vọng về một hệ thống chính quyền gần dân, sát dân, đồng thời phát huy tối đa năng lực quản trị địa phương. TS. Nguyễn Văn Đáng nhận định: “Chính quyền cơ sở chỉ có thể hoàn thành chức năng mới được giao khi có đủ thẩm quyền, trình độ cán bộ, tài chính, cơ sở vật chất, hạ tầng công nghệ.”

Cùng quan điểm, PGS. TS Trần Thị Diệu Oanh nhấn mạnh: “Khối lượng công việc tại xã sau khi bỏ cấp huyện tăng lên đáng kể; việc đào tạo, bồi dưỡng kịp thời, cùng cơ chế hỗ trợ, hạ tầng số và năng lực lãnh đạo của người đứng đầu là then chốt”.

Để thực sự hành động hiệu quả, chính quyền cơ sở cần được đảm bảo ba nhóm điều kiện quan trọng.

Trước hết là đủ thẩm quyền và nguồn lực toàn diện. Phân cấp, phân quyền không chỉ là trao quyền, mà phải đi kèm với quyền lực thực thi, tài chính và cơ sở hạ tầng cần thiết. Chính quyền cấp cơ sở chỉ có thể thực hiện tốt các chức năng mới được giao khi họ có thẩm quyền thực sự, được cấp trên trao đầy đủ, đi cùng với nguồn tài chính bảo đảm cho các nhiệm vụ. Cơ sở hạ tầng và công nghệ, trong đó có hạ tầng số, là điều kiện không thể thiếu để hỗ trợ quá trình làm việc, quản lý dữ liệu và cung cấp dịch vụ công hiệu quả. Nếu thiếu các công cụ này, quyền lực và trách nhiệm sẽ trở nên hình thức, khó chuyển hóa thành hành động cụ thể.

Yếu tố then chốt thứ hai là năng lực con người. Cán bộ xã, phường hiện phải gánh khối lượng công việc lớn hơn trước do nhiều nhiệm vụ từ cấp huyện chuyển xuống. Thành công của phân cấp, phân quyền phụ thuộc vào năng lực thực thi của họ. Cán bộ cần được đào tạo, bồi dưỡng kịp thời, phù hợp với nhiệm vụ mới và điều kiện quản lý mở rộng. Đồng thời, cần tạo động lực để cán bộ chủ động giải quyết vấn đề, phát huy sáng kiến, tránh quá tải. Việc bố trí cán bộ từ cấp huyện xuống cấp xã cũng tạo ra thách thức về giao thoa văn hóa lãnh đạo và phong cách làm việc, đòi hỏi cơ chế thích ứng, hướng dẫn và hỗ trợ tinh tế. Nếu con người không sẵn sàng, quyền lực trao xuống khó trở thành hiệu quả hành chính thực chất.

Thứ ba là sự sẵn sàng của chính quyền cơ sở. Trung ương có quyết tâm và quyết liệt trong phân cấp, phân quyền, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc các địa phương sẽ ngay lập tức thực hiện trơn tru. Thách thức là liệu cơ sở có thực sự đủ điều kiện để tiếp nhận, vận hành và chủ động xử lý các nhiệm vụ mới trong bối cảnh năng lực, nguồn lực và pháp lý chưa đồng bộ hay không. Nếu chưa, cần thêm thời gian để nghiên cứu, điều chỉnh và thiết kế mô hình phân cấp phân quyền phù hợp với truyền thống, năng lực và trình độ thực tế của hệ thống chính quyền.

Việc đảm bảo đủ năng lực và công cụ để hành động không chỉ là vấn đề cơ chế, mà còn là bài học về tư duy quản trị: quyền lực phải đi kèm trách nhiệm, sự chủ động phải được trang bị đầy đủ phương tiện thực thi. Khi các điều kiện này được đáp ứng, chính quyền cấp xã, phường có thể vận hành linh hoạt, sáng tạo, phản ứng kịp thời với các nhu cầu đa dạng của người dân và doanh nghiệp. Ngược lại, nếu thiếu một yếu tố bất kỳ - con người, thẩm quyền, tài chính hay hạ tầng - mục tiêu xây dựng chính quyền năng động, phục vụ tốt sẽ khó đạt được.

Như vậy, phân cấp, phân quyền là tiến trình đồng bộ, đòi hỏi nỗ lực toàn diện: cả về năng lực con người, nguồn lực, cơ sở vật chất, hạ tầng công nghệ, cơ chế pháp lý và tư duy quản trị. Khi tất cả các yếu tố này hội tụ, chính quyền cơ sở sẽ đủ điều kiện để hành động thực sự, từ đó hiện thực hóa mục tiêu xây dựng một hệ thống chính quyền gần dân, chủ động, năng động, linh hoạt và sáng tạo, đáp ứng đúng nhu cầu ngày càng đa dạng và phức tạp của xã hội hiện đại. Đây là cốt lõi để niềm tin vào chính quyền được củng cố, hiệu lực và hiệu quả hành chính được nâng cao, và kỳ vọng về một nền hành chính hiện đại, phục vụ nhân dân trở thành hiện thực.